Η δυναμική των προτάσεων

Από τις προτάσεις της Γραμματικής στην επικοινωνία

Η εναλλαγή μορφής και φόντου --με βοήθεια της προσοχής-- χαρακτηρίζει τον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβανόμαστε τα γεγονότα, τις καταστάσεις και τα αντικείμενα που συναντάμε στον έξω κόσμο. Αποτελεί όμως και καθοριστικό παράγοντα για την οργάνωση της επικοινωνίας μας τόσο στον γραπτό όσο και στον προφορικό λόγο.

Ωστόσο, στον χώρο της καθημερινής γλωσσικής μας επικοινωνίας, οι προτάσεις που γράφουμε ή εκφωνούμε έχουν διαφορετικές δυναμικές ιδιότητες συγκριτικά με αυτές που συναντάμε στα βιβλία της Γραμματικής.

Οι προτάσεις στα βιβλία της Γραμματικής

Στα βιβλία της Γραμματικής, οι προτάσεις είναι περιχαρακωμένες από τα λευκά πλαίσια της τυπωμένης σελίδας. Είναι φυσικό λοιπόν να αποκόπτονται από το πραγματικό πλαίσιο του συνεχούς και οργανωμένου λόγου των προφορικών και των γραπτών κειμένων.

Σαν φωτογραφίες από μια γιορτή

Μπορούμε να παρομοιάσουμε το σύνολο όλων αυτών των προτάσεων στα βιβλία της Γραμματικής με φωτογραφίες μιας μεγαλειώδους γιορτής. Όσο και αν προσπαθήσουμε, όσες φωτογραφίες και αν κρατήσουμε, όσους φωτογράφους και αν επιστρατεύσουμε, δεν θα πετύχουμε τίποτε περισσότερο εκτός από το να συγκεντρώσουμε χιλιάδες στιγμιότυπα. Αυτό που δεν θα συλλάβουμε είναι η κινητικότητα, η ζωντάνια, ο ρυθμός, οι εντάσεις, και ο παλμός της γιορτής.

Αυτές οι φωτογραφίες έχουν αξία. Βοηθούν να προσέξουμε λεπτομέρειες που μας διέφυγαν· να μελετήσουμε σε βάθος πτυχές της γιορτής που θα ήταν αδύνατο να παρακολουθήσουμε από τη θέση στην οποία βρισκόμασταν.

Κατά παρόμοιο τρόπο οι προτάσεις που συναντάμε στα βιβλία της Γραμματικής --άρα και σ’ αυτό τον ιστότοπο-- δεν αποδίδουν τον δυναμισμό της καθημερινής επικοινωνίας.

Μπορεί να μας φαίνονται λειψές, στερεότυπες ή αναχρονιστικές, και γι’ αυτό ανυπόφορες και τετριμμένες.

Ωστόσο τις χρειαζόμαστε για να παρακολουθήσουμε την πολυμορφία των γλωσσικών φαινόμενων, για να φωτίσουμε περιοχές του εννοιολογικού μας σύμπαντος, για να τονίσουμε τις λεπτές μεταβολές στη σημασία των γλωσσικών μας εκφράσεων.

Η ορατή δυναμική των προτάσεων

Όταν όμως συμμετέχουμε σε μια επικοινωνιακή δραστηριότητα, όταν συνομιλούμε, οι προτάσεις που διατυπώνουμε δεν είναι ποτέ απομονωμένες!

Αποτελούν συστατικά στοιχεία ενός συστήματος, ενός πεδίου, μέσα στο οποίο κάθε πρόταση κατέχει τον δικό της ρόλο σε σχέση με αυτές που προηγούνται και αυτές που ακολουθούν.

Επιπλέον, ο τόνος της φωνής, ο χρωματισμός των λέξεων, η πρόθεση (να πείσουμε, να επιβληθούμε, να εξομολογηθούμε…), οι χειρονομίες και η στάση του σώματος προσδίδουν στις προτάσεις μας μια σχεδόν στερεή (υλική) μορφή, μια ορατή δυναμική, που επιδιώκει να επηρεάσει άμεσα τον συνομιλητή μας και να φέρει το αποτέλεσμα που προσδοκάμε.

Εικόνα 1

Δείτε στην εικόνα 1 τη μητέρα που μιλά στο κοριτσάκι. Πώς φαντάζεστε την ένταση του ήχου και τον χρωματισμό της φωνής της; Είναι ήρεμη, μάλλον αφηγείται. Μιλά τρυφερά στο παιδί: το αγκαλιάζει με τον λόγο της.

Και το παιδί; Αυτό φαίνεται να επιπλέει στον κυματιστό τόνο της μητρικής γλώσσας. Το πιθανότερο είναι να μην κατανοεί τη σημασία όλων των λέξεων που χρησιμοποιεί η μητέρα. Απολαμβάνει όμως, χωρίς να το συνειδητοποιεί, την αύρα που το περιβάλλει με στοργή.

Και οι υπόλοιπες μορφές μέσα στην εικόνα; Είναι δυνητικές αφηγήσεις. Που μένουν έξω και πέρα από το ρεύμα της επικοινωνίας μητέρας-παιδιού.

Αφορμή για έρευνα

Στην ενότητα για την ορατή δυναμική των προτάσεων, το κείμενο που σχολιάζει την εικόνα 1 ίσως σας άφησε την εντύπωση ότι το "ποιητικό του ύφος" δεν αρμόζει σε έναν ιστότοπο που αναφέρεται στη Γραμματική.

Ως ένα βαθμό έχετε δίκιο. Αλλά με αυτά τα σχήματα λόγου προσπαθούμε να αποδώσουμε μιαν άλλη διάσταση της Γραμματικής: αυτή που σχετίζεται όχι τόσο με τον γραπτό, όσο με τον προφορικό λόγο.

Ο Michael A. K. Halliday (On Language and Linguistics, V.3, Continuum, 2004, σσ. 131-135), αναφερόμενος στα αποτελέσματα της γραφής, επισημαίνει --μεταξύ άλλων-- ότι η γραπτή και η προφορική (ομιλούμενη) γλώσσα αποτελούν διαφορετικές γραμματικές οι οποίες συγκροτούν διαφορετικούς τρόπους γνώσης. Γι' αυτό, "η κατανόηση της κοινωνικής και της φυσικής τάξης εξαρτάται και από τις δύο", καθώς λειτουργούν συμπληρωματικά ως ερμηνείες της εμπειρίας.

Επιπλέον, ο Paul J. Thibault (Brain, Mind, and the Signifying Body: An Ecosocial Semiotic Theory, Continuum, 2004, σ. 97) τονίζει ότι οι διακυμάνσεις του τόνου της φωνής αποτελούν "τη δυναμική ενέργεια που ανταλλάσσεται και (...) βιώνεται ως κινητήρια δύναμη" μεταξύ των συνομιλητών. Και συμπληρώνει ότι η κατανόηση έχει μιαν "αναντίρρητη υλική και αισθητηριακή ποιότητα η οποία μπορεί να εξηγηθεί από τις σχέσεις μεταξύ της ενέργειας που απελευθερώνεται κατά την παραγωγή της γλωσσικής πράξης, και από την υλικότητά της".

Οι θέσεις αυτών των συγγραφέων θα μπορούσαν να αποτελέσουν αντικείμενο προβληματισμού και ταυτόχρονα αφετηρία για μια γραμματική της δυναμικής του προφορικού λόγου. Σ' αυτή τη Γραμματική θα μπορούσαν να αξιοποιηθούν προφορικά κείμενα από την ειδησεογραφία, το Κοινοβούλιο, τις τηλεοπτικές σειρές, τις κινηματογραφικές ταινίες κτλ.

Ένας από τους στόχους της Γραμματικής θα ήταν να αποδοθούν "η ενέργεια και η διανυσματική κατευθυντικότητα των διαπροσωπικών επιτονισμών [που] εμπλουτίζουν την αναζήτηση νοήματος με την παρουσία ενός χρονικού συμβάντος και μιας χωρικοποιημένης αξίας " (Paul J. Thibault).

Σώμα (corpus) προφορικών κειμένων

Ίσως μάλιστα να είναι αναγκαία και η συγκρότηση ενός σώματος προφορικών κειμένων, με τη βοήθεια των οποίων θα μπορούσε να στοιχειοθετηθεί αυτή η γραμματική της δυναμικής του προφορικού λόγου σε διαφορετικά πλαίσια επικοινωνίας.

Με τη συνδυασμένη αξιοποίηση της προσωδίας και των συνθηκών επικοινωνίας, θα μπορούσαμε ίσως να αποτυπώσουμε την ορατή δυναμική του προφορικού λόγου.

GRTobi

Σημαντική θα μπορούσε να αποβεί η συνεισφορά του προγράμματος GRToBI το οποίο θεωρείται πρότυπο για την ανάπτυξη προσωδιακών μοντέλων.

Θα πρέπει όμως να εμπλουτιστεί με περισσότερες δομές (modules).