Οι αρχετυπικοί ρόλοι

Δίνουμε νόημα στις εμπειρίες μας:
Οι σημασιολογικοί ρόλοι




Στην προηγούμενη ενότητα γνωρίσαμε μερικούς από τους αρχετυπικούς ρόλους (τον Δρώντα ή Δράστη, τον Πάσχοντα, το Όργανο). Πρόκειται για ρόλους που αποδίδουμε σε πρόσωπα ή σε πράγματα (σε οντότητες), με σκοπό να παρουσιάσουμε στους συνομιλητές μας ένα γεγονός όπως εμείς τα αντιληφθήκαμε.
 
Με αυτό τον τρόπο --ακόμη και χωρίς να το συνειδητοποιούμε-- προσπαθούμε να δώσουμε νόημα στις εμπειρίες που αποκομίζουμε από την καθημερινή μας σχέση με την πραγματικότητα.

Και το νόημα αυτό οικοδομείται σταδιακά με τις σημασίες που αποδίδουμε στα πρόσωπα και στα πράγματα που μετέχουν στα γεγονότα της ζωής μας.

Γι' αυτό το λόγο, τους ρόλους όσων μετέχουν σ' αυτά τα γεγονότα --που περιγράφουμε με τις προτάσεις-- τους ονομάζουμε σημασιολογικούς.
Με άλλα λόγια, η αντίληψή μας για τον κόσμο αποτυπώνεται --με τη βοήθεια της γλώσσας-- σε οργανωμένες σχέσεις προσώπων και πραγμάτων. Ορισμένα από αυτά τα πρόσωπα λειτουργούν ως αιτίες, ευθύνονται για τις πράξεις τους.

Άλλα πρόσωπα ή πράγματα υφίστανται τα αποτελέσματα αυτών των πράξεων..

Μην ξεχνάτε, άλλωστε, ότι ακόμη και στις περιγραφές των πιο παράξενων ονείρων μας μιλάμε για πρόσωπα που δρουν και για ζώα που συμπεριφέρονται φιλικά ή εχθρικά απέναντί μας…

Όταν λοιπόν διατυπώνουμε --γραπτά ή προφορικά-- μια απλή πρόταση, παρουσιάζουμε τον τρόπο με τον οποίο:

•  Αντιλαμβανόμαστε (ερμηνεύουμε) ένα γεγονός ή μια κατάσταση. 
•  Επιλέγουμε τους μετέχοντες στο γεγονός ή στην κατάσταση.
•  Κατανέμουμε (σημασιολογικούς) ρόλους σε όσους μετέχουν.

Προ-γλωσσικές αντιλήψεις




Οι ρόλοι που αποδίδουμε στα πρόσωπα ή στα πράγματα αποτελούν αντικείμενο συνεχούς έρευνας για τους γλωσσολόγους. Οι περισσότεροι από αυτούς θεωρούν ότι οι σημασιολογικοί ρόλοι πηγάζουν από προ-γλωσσικές αντιλήψεις οι οποίες θεμελιώνονται στην καθημερινή μας επαφή με την πραγματικότητα.

Οι πιο σημαντικοί σημασιολογικοί ρόλοι που θα γνωρίσουμε είναι:

1. Ο Δρων ή Δράστης
2. Ο Πάσχων
3.  Ο Βιώνων
4. Ο Κινούμενος
5.  Το Όργανο
6.  Ο Ουδέτερος
Θα μπορούσαμε να ταξινομήσουμε τους σημασιολογικούς ρόλους με διαφορετικό τρόπο και να προσθέσουμε μερικούς ακόμη, όπως:

1.  Ο Δέκτης
2.  Ο Αποδέκτης
3.  Ο Ευεργετούμενος
4.  Το Ερέθισμα, και άλλους.

Αλλά οι πρώτοι έξι ρόλοι αποτελούν μια καλή αρχή.
Θυμηθείτε πώς αποδίδουμε την αφετηρία και το τέρμα μιας δραστηριότητας με το Υποκείμενο και το Αντικείμενο της πρότασης.
Ο Δρων ή Δράστης


Είναι ο πιο σημαντικός μετέχων στο γεγονός που παρουσιάζουμε.

•  Κατά κανόνα είναι έμψυχη οντότητα.
•  Με τη θέλησή του αρχίζει ή εκτελεί μια πράξη (αυτήν που περιγράφει το ρήμα).
•  Η πράξη αυτή επηρεάζει άλλους μετέχοντες.
•  Αποτελεί την αφετηρία, την πηγή, την αιτία της δραστηριότητας.

Παράδειγματα


1. Οι μαθητές παρέδωσαν τις εργασίες τους.
2. Τα αυταρχικά καθεστώτα ανατρέπονται από τον λαό.
Το έντονο βέλος συμβολίζει την αρχή της πράξης του Δρώντος / Δράστη, την πηγή από την οποία πηγάζει η δραστηριότητα.
Δρων / Δράστης

Ο Πάσχων




Διαμετρικά αντίθετος από τον ρόλο του Δρώντος ή του Δράστη είναι ο ρόλος του Πάσχοντος. Κατά κανόνα είναι ο μετέχων που:

•  Υφίσταται μια αλλαγή, μια μεταβολή.
•  Μπορεί να είναι έμψυχη οντότητα ή αντικείμενο.
•  Επηρεάζεται από εξωτερικές δυνάμεις ή τις πράξεις άλλων μετεχόντων.
•  Αποτελεί την κατάληξη ή το τέρμα μιας ακολουθίας δραστηριοτήτων.

Παράδειγμα


Ο Γιάννης έσπασε το ποτήρι.
Πάσχων
Το διακεκομμένο βέλος στο συμβολίζει τη μεταβολή που υφίσταται ο Πάσχων καθώς δέχεται την ενέργεια του Δρώντος ή Δράστη. Είναι πιθανόν μάλιστα να μεταβάλλεται μόνο μία ιδιότητά του ή να αλλάζει ολοκληρωτικά η μορφή του.

Ο Βιώνων




Είναι ο μετέχων που βιώνει μια  εμπειρία (πνευματική ή συναισθηματική).

•  Αυτός ο μετέχων έχει επίγνωση όσων συμβαίνουν στον εσωτερικό του κόσμο.
•  "Προβληματίζεται", "βλέπει" ή "ακούει", "λυπάται" ή "θυμώνει".
•  Είναι ένας μετέχων που αντιλαμβάνεται, αισθάνεται, και συναισθάνεται.
•  Συνήθως είναι έμψυχη οντότητα.

Παράδειγματα


1. Άκουσα έναν πολύ δυνατό κρότο.
2. Με στενοχώρεσε η αδιαφορία σου.
3. Το γαύγισμα του σκύλου τρόμαξε τα παιδιά.
Βιώνων
Το έντονο εσωτερικό βέλος συμβολίζει την αντιληπτική ή τη συναισθηματική διαδικασία που επιτελείται στον εσωτερικό κόσμο του Βιώνοντος.

Ο Κινούμενος




Ο Κινούμενος μπορεί να είναι μια έμψυχη οντότητα ή ένα αντικείμενο που κινείται. Αυτό σημαίνει ότι μεταβάλλεται η θέση του (μετατοπίζεται από την αρχική του θέση) μέσα σε ένα περιβάλλον.

Παραδείγματα


1. Ο Παναγιώτης ταξίδεψε με ιστιοπολοϊκό από τον Πειραιά στη Σίφνο.
2. Τοποθέτησα τα βιβλία στη βιβλιοθήκη.
Κινούμενος
Το απλό βέλος συμβολίζει τη μετακίνηση από θέση σε μια άλλη.

Το Όργανο




Είναι οτιδήποτε μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως μέσο από έναν Δρώντα ή Δράστη για να επηρεάσει μια άλλη οντότητα, έναν άλλο μετέχοντα.

•  Συνήθως είναι ένα αντικείμενο.
•  Δεν αποτελεί αυτόνομη πηγή μιας δραστηριότητας.
•  Είναι ένα ενδιάμεσο στάδιο που μεταφέρει τη δραστηριότητα από τον Δρώντα ή Δράστη στον Πάσχοντα.

Παράδειγμα


Η Άννα έγραψε το κείμενο με το μολύβι.
Όργανο
Το παραλληλόγραμμο με τις καμπύλες γωνίες συμβολίζει το Όργανο ως φορέα της ενέργειας που δέχεται και μεταβιβάζει σε έναν άλλο μετέχοντα.

Ο Ουδέτερος




Ουδέτερος είναι ο μετέχων με την μικρότερη συμμετοχή στη δραστηριότητα.

•  Δεν αποτελεί αφετηρία ή αιτία καμιάς δραστηριότητας.
•  Δεν επηρεάζει κανέναν άλλο μετέχοντα.
•  Δεν υφίσταται καμιά μεταβολή, και επομένως παραμένει στατικός.

Παράδειγμα


Το εξοχικό σπίτι της Μαρίας είναι στη Σέριφο.
Ουδέτερος
Η απουσία δραστηριότητας αυτού του μετέχοντα συμβολίζεται με έναν απλό κύκλο.

Ιδέες για την τάξη



Αξιοποιώντας τους σημασιολογικούς ρόλους και τις εικόνες-σύμβολα που τους απεικονίζουν, θα μπορούσαμε να βοηθήσουμε τους μικρούς μαθητές μας με πολλούς τρόπους.

1.
Μπορούν, για παράδειγμα, να οργανώσουν ένα μικρό Λεξικό με κατηγορίες (ομάδες) ρημάτων που σχετίζονται με τον ρόλο του Βιώνοντα και δηλώνουν διανοητική εμπειρία (σκέφτομαι), αντιληπτική (αντιλαμβάνομαι), ή συναισθηματική (αγαπώ).

Το πλέον ενδιαφέρον --ίσως-- τμήμα του Λεξικού θα ήταν αυτό που περιλαμβάνει ρήματα τα οποία αφορούν τον ρόλο του Κινούμενου. Καλό θα ήταν μάλιστα να χωριστούν τα παιδιά σε ομάδες και να παραστήσουν την κίνηση που αποδίδει το ρήμα "έρχομαι" και το ρήμα "φεύγω" (αυτά για αρχή) έχοντας ως σημείο αναφοράς κατ' αρχάς τον Κινούμενο, και στη συνέχεια τον παρατηρητή του γεγονότος.

2.
Ανάλογα με τη δημιουργική διάθεση των παιδιών, μπορείτε να ζητήσετε να σχεδιάσουν τις δικές τους εικόνες-σύμβολα για να απεικονίσουν τους μετέχοντες σ' ένα γεγονός, δηλαδή τους σημασιολογικούς ρόλους του Δρώντος, του Πάσχοντος, του Βιώνοντος, του Κινούμενου, και του Οργάνου.
Οι εικόνες-σύμβολα των σημασιολογικών ρόλων προέρχονται από το βιβλίο του Ronald W. Langacker, Foundations of Cognitive Grammar, τόμος II, σελ. 288, Stanford University Press, 1996.

Μερικές εικόνες τροποποιήθηκαν ελαφρώς, ώστε να αποδίδονται καλύτερα στην ιστοσελίδα.
M
M